Türk boylarının en önemlilerinden biri olan Uygurlar yerleşik hayata ilk geçen Türk boyu olması ile biliniyor. Bu noktada yerleşik hayatın ve diğer milletlerle etkileşimin de getirdiği kültürel zenginlik ile pek çok farklılık barındırıyor. Yerleşik hayata geçmesinin ardından Uygur – Türk devletini kuran boy Çin kaynaklarında da sıklıkla yer alıyor.
Uygur adının anlamı hakkında farklı görüşler hakim. Bazı görüşlere göre “hızla hücum eden” anlamları verilirken bazı görüşlerde de “uyumlu” anlamları verilmektedir. Kaşgarlı Mahmut ise “kendine yetebilen” anlamında bir kullanımdan bahsetmektedir.
Türk boyları ile ilgili yaygın efsane Çin kaynaklarında da sıklıkla kullanılır. Uygurların Kök Türklerden geldiğin vurgulanırken bu boyunda Kök Türkler gibi Kurt soyundan geldiği verilen bilgiler arasındadır.
Türk Tarihindeki Önemli Gelişmelere Öncülük Ettiler
Türk tarihinde yerleşik hayata geçmenin gereklilikleri sebebiyle hızlı bir gelişim kaydetmek zorunda kalan Uygurlar bu noktada şehircilik, mimarlık ve din gibi çok temel olguların başlangıcını yapmışlardır. Bu noktada farklı milletlerden alınan kültürler entegre edilerek uygulanmaya başlanmıştır.
Yerleşik hayata geçen bir toplumun en önemli faaliyeti olarak tarım da yine Uygurlar tarafından yapılmıştır. Tarım ile sistematik şekilde uğraşan ilk Türk devleti Uygulardır. İpek üretiminde de kısa sürede son derece gelişen Uygurlar İpek yolunu kullanmaya başlayan ilk millettir.
Okur yazar oranı son derece yüksek olan Uygurlar kültürel anlamda da gelişmeler kaydetmiştir. Günümüzde de bilinen ve uzun yıllar boyunca son derece popüler kalmış olan orta oyunu Uygurlardan gelen bir gelenektir.
Yabancıların Dinini Kabul Eden İlk Türk Devleti
Uygurlar din konusunda da diğer Türk devletlerinden farklılık göstermektedir. Bögü Kağan döneminde Mani dinine mensup olarak halkın büyük bir kısmı bu dini kabul etmiştir. Sonraki dönemlerde ise Karahanlıların da etkisiyle Uygurlar Müslümanlığı kabul etmişlerdir.
Müslümanlığın kabulünden sonra belirli bir dönem boyunca son derece etkili bir güç olarak kalan Uygurlar Türk tarihi açısından tüm Türk milletlerine gurur verici bir tarihi geride bırakmıştır.
Sistematik tarımın gelişmesi için elbette ki kaliteli sulama kanallarına ihtiyaç vardır. Uygurlar bunun bilincine erken vararak kaliteli ve mühendislik harikası sulama sistemleri geliştirmeye başladılar. Bu sistemleri başka millet ve devletlerden görerek uygulamanın yanında kendileri de önemli katkılarda bulundular.
Sulama sistemleri ile tarımı geliştirdiler ve pek çok endüstriyel ürünü yetiştirmeye başladılar. Bu ürünleri kullanarak da pek çok farklı kumaş elde ettiler. Bu kumaşları ve ipekleri hem ticarette kullandılar hem de kendilerine kıyafet yaptılar. Bu sayede de güçlendiler.
Günümüzde Doğu Türkistan Ve Uygurlar:
Uygurların bugün nüfusları büyük Çin katliam ve soykırımlarına rağmen 35 milyonu geçmektedir.Büyük çoğunluğu %99’dan fazlası Sünni Müslümandır,yalnızca Çinin Kansu bölgesinde yaşayan’’ Sarı Uygurlar’’ Budisttir, sayıları 20 bin civarında olduğu tahmin ediliyor.Ulusal başlıkları ‘’Doppadır’’ Geleneksel yemeklerinin başında tandır ekmeği “Nan”gelir. Anavatanları Doğu Türkistan(Uygur özerk bölgesi) dışında Batı Türkistanda,Kazakistan,Kırgızistan,Özbekistanda…önemli sayıda Uygur kökenli Türk vardır.Ayrıca Türkiye,Suudi Arabistan,Pakistan,Afganistan,Avrupa ülkeleri,Avustralya,Kanada ABD’de Uygur nüfusu bulunmaktadır.
Uygurların Alfabeleri :
Uygurlar muhtelif alfabeler kullandılar.Rum,Brahma,Tibet,Süryani,Soğa,Uygur,Ma ni alfabeleridir. Hind harleriyle Budizm dinine ait Türkçe metinler Avrupalı bilginler tarafından bulunmuştur.629 yılında bu hurufati terkle milli Soğa alfabesi Budist Uygurlarca kullanılmıştır.Daha sonra Mani dinin mensup olanlar Mani,Hristiyan Uygurlar da Süryani alfabesini kullandılar.
Soğal alfabesini Türkler ilk Kara Balgasun abidesinde kullanmıştır.Bu abide 825-832 yılına kadar egemenlik süren Uygur halkının onuruna kazınmıştır.Bu harfler önce Uygur hurufatı sayıldı.F.W.K. Müller ise Soğa alfabesi olduğunu ortaya koymuştur.Soğa harfleri Uygur harflerinin bir eşidir.Soğa alfabesinin olgunlaşması da Uygur hurufatıdır.Soğaların ticari hayatı etkili olmuştur. Soğa harfleri 22 işarettir.Arami alfabesine yakındır.Üç işaret de noktalama işareti olarak kullanılmıştır.
Uygur Devleti’nin Önemli Kağanları:
Kutluk Bilge Kül Kağan (744 – 747)
Bayan Çur (747 – 759)
Bögü (759 – 779)
Tun (Tang) Baga Tarkan (779-790)
Talas Külük (789-790)
Kutluk Böge (790 – 795)
Alp Kutluk (795 – 805)
Külük Bilge (805 – 808)
Alp Bilge (808 – 821)
Küçlük Bilge (821 – 833)
Alp Külük (833 – 839)
Allah’ım! Biliriz ki müminlerin senden başka yardımcısı yoktur. Zulüm altındaki tüm kardeşlerimize yardım eyle Allah’ım! Tüm dünya’da olduğu gibi, Doğu Türkistan’daki Müslümanlar da sahipsiz. Sen ise müminlerin vekili, velisi ve sahibisin. Yardım etmek, muhtaç olana el uzatmak Senin Şanındandır, Kardeşlerimize yardımını gönder Allah’ım! Ey mazlumların sahibi! Mazlumların ahı arşı titretti. İslam ümmetinin hali perişan, her yerde akan kan Müslüman kanı… Allah’ım! Dünyanın dört bir tarafında zulüm gören bütün Müslüman kardeşlerimize yardımını gönder! Ey Müntakim olan Yüce Allah’ım! Mazlumların intikamını zalimlerden al! Bizi de intikamına vesile kıl… Allah’ım Doğu Türkistanlı kardeşlerimiz adına Sana yalvarıyoruz. Bize katından koruyucular ve yardımcılar gönder! Kardeşlerimize moral nasip eyle! Onlara cesaret nasip eyle! Onlara yardım edecek bir ümmet olmayı bizlere nasip eyle! Yâ Kâdir! Yâ Muktedir! Yâ Mu’în! Yâ Metîn! Yâ Müste’ân! Doğru Türkistan’da din, namus, ahlak ayaklar altında çiğneniyor. Müslüman kardeşlerimizin dinini yaşamalarına izin vermeyenleri Sen helak eyle Ya Rabbi! Sana verdiği ahde bağlı kalan, bu yüzden zulme uğrayan Doğu Türkistanlı kardeşlerimize yardım eyle Allah’ım. Zalim Çin rejimini, onlara destek verenleri Sana havale ediyoruz, KAHHAR isminle kahreyle Allah’ım! Senden başka kimsesi olmayan kardeşlerimizi, Senden başkasından yardım istemeyen bizleri yardımınla, nusretinle destekle Allah’ım!
Hazırlayan : Cem Demirtay